رانت ۲ میلیارد یورویی در ۵ نیروگاه برق خورشیدی / اختلاف ۴۰۰ میلیون دلاری در قرارداد

ساخت ۴ میلیون مسکن تنها وعده بزرگ، عجیب و محقق نشدنی دولت سید ابراهیم رئیسی نبود. اگرچه تمرکز رسانه‌ها بیشتر روی این وعده و پیشبرد آن است اما اگر نگاهی به سایر حوزه‌ها هم بیندازیم می‌بینیم که اختلاف فاحشی میان عدد وعده داده شده و واقعیت «روی زمین» دولت وجود دارد. در این مورد به خصوص که در این گزارش بررسی می‌کنیم به جز این اختلاف شدید صحبت از جابجایی عددهای بزرگی است که هیچ منطقی پشت آن نیست.

اعداد بزرگی که در سال‌های بحران مالی دولت در تامین منابع مالی و بودجه‌ای و بازی با میزان مالیات مالیات‌دهندگان سوال‌های بزرگی را هم ایجاد می‌کند. در این گزارش می‌خواهیم به یک بخش کوچک و کمتر در مرکز توجه در حوزه انرژی نوری بتابانیم و تصمیمات، اقدامات و بودجه اختصاص داده شده به یک پروژه خاص را بررسی کنیم.

محرابیان و وعده‌ی ۱۰ هزار مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر

علی اکبر محرابیان، وزیر نیروی دولت سید ابراهیم رئیسی سال ۱۴۰۰ و در جلسه رای اعتمادش وعده داد تا طی چهار سال اول دولت رئیسی ۱۰ هزار مگاوات برق از طریق نیروگاه تجدیدپذیر ایجاد کند. برای اینکه کمی از اعداد و ارقام این حوزه سر دربیاوریم بد نیست بدانید که به گزارش خبرگزاری نزدیک به دولت تسنیم، از پایان تیرماه ۱۴۰۰ تا پایان تیرماه ۱۴۰۲، تنها ۱۷۸ مگاوات به ظرفیت اسمی تولید برق از نیروگاه‌های تجدیدپذیر افزوده شده است. به این ترتیب در پایان تیرماه ۱۴۰۲، ظرفیت اسمی تولید برق از نیروگاه‌های تجدیدپذیر (به‌علاوه نیروگاه‌های برق‌آبی کمتر از ۱۰ مگاوات) به ۱۰۸۱ مگاوات رسید و سهم تجدیدپذیر‌ها از ظرفیت اسمی تولید برق کشور را به ۱.۲ درصد رساند. ظرفیت اسمی تولید برق ایران در پایان تیرماه امسال ۹۱ هزار و ۲۴۵ مگاوات بوده که ۱.۲ درصد از این ظرفیت مربوط به نیروگاه‌های تجدیدپذیر است. (لینک) این یعنی از ابتدای توسعه تجدیدپذیرها در اوایل دهه هشتاد تا کنون نزدیک به هزار مگاوات از برق ایران از طریق  نیروگاه‌های تجدیدپذیر تامین می‌شود که این عدد یک دهم میزان برق وعده داده شده از سوی وزیر نیرو است و کمتر از دو سال هم به پایان عمر دولت مانده است.

اما این همه‌ی ماجرا نیست. علی‌اکبر محرابیان بعد از دادن این وعده و گرفتن رای اعتماد از مجلس در اولین اقدام خرید تضمینی برق نیروگاه‌های تجدیدپذیر را از یک مهرماه ۱۴۰۰ متوقف کرد. تا پیش از این دولت از نیروگاه‌های تولید برق تجدیدپذیر در هر ظرفیتی تا سقف ۱۰ مگاوات برق را به صورت تضمینی خریداری می‌کرد تا به این ترتیب انگیزه‌ها را برای سرمایه‌گذاری در این زمینه بیشتر کند. تمرکز روی نیروگاه‌های خانگی و دعوت مردم به راه‌اندازی چنین نیروگاه‌هایی بخش‌هایی از این برنامه بود تا جایگاه انرژی‌های تجدیدپذیر را در جامعه ایرانی گسترش داده و صرفه‌جویی‌هایی را هم در عرصه انرژی رقم بزند. اما با روی کار آمدن دولت رئیسی این برنامه برچیده شد و خرید تضمینی متوقف شد. طبیعتا این مسئله در زمان خودش با اعتراضاتی همراه شد و سرمایه‌گذاران در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر با نگرانی‌هایی مواجه شدند. در نهایت دولت اعلام کرد برق تولیدی نیروگاه‌های کوچک مقیاس تا سقف سه مگاوات را به صورت تضمینی خریداری می‌کند. در آذر ماه ۱۴۰۲ وب‌سایت وزارت نیرو تعریف نیروگاه کوچک مقیاس و نرخ خرید برق تضمینی از آن را به این شرح توصیف کرد:

قیمت خرید تضمینی برق از نیروگاه‌های خورشیدی کوچک مقیاس با ظرفیت ۲۰ کیلووات و کمتر، برای هر کیلووات ساعت ۲۵ هزار ریال تعیین شده است. علاوه بر آن نرخ خرید تضمینی برای نیروگاه‌های کوچک مقیاس با ظرفیت ۲۰ کیلووات تا یک مگاوات برای هر کیلووات ساعت ۲۲ هزار ریال تعیین شده است. (لینک)

از میان اخبار و گزارش‌هایی که در سال ۱۴۰۰ و همزمان با تصمیم قطع خرید تضمینی برق نیروگاه‌های تجدیدپذیر منتشر شده می‌توان فهمید که دولت بهانه کمبود بودجه و منابع مالی برای تامین هزینه خرید تضمینی را دلیلی برای اتخاذ این تصمیم می‌دانسته. این در حالی است که کل منابع مالی خرید برق تجدیدپذیر به صورت ماهانه از محل قبوض برق مشترکین تحت عنوان عوارض برق پاک تامین می‌گردد و ارتباطی به منابع دولتی از قبیل مالیات یا منابع حاصل از فروش نفت ندارد.  موضوعی که در ادامه این گزارش و با جابجایی اعداد بزرگتر می‌فهمیم که بهانه‌جویی بیش نبوده.

مناقصه برای تامین ۱۰ هزار مگاوات برق تجدیدپذیر

از مهر ۱۴۰۰ و با دستور محرابیان دیگر شرکت‌های بزرگ مقیاس تولید برق تجدیدپذیر نمی‌توانستند به صورت تضمینی برق‌شان را به دولت بفروشند و با دستور دولت تنها از طریق مناقصه می‌توان شرکت‌ها را در این زمینه تعیین کرد. از این‌رو وزارت نیرو ساتبا (سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره وری انرژی ایران) را مسئول برگزاری مناقصه در این زمینه تعیین نمود. تا پیش از این تنها برای نیروگاه‌های بزرگتر از ۱۰ مگاوات مناقصه برگزار می‌شد اما این دستور همه نیروگاه‌ها را در یک رده قرار داده بود که طبیعتا با اعتراض و مخالفت ذی‌نفعان وسرمایه‌گذاران این عرصه مواجه شد.

در نهایت و پاییز ۱۴۰۰ تفاهم‌نامه احداث ۱۰ هزار مگاوات برق تجدیدپذیر با ۱۴ شرکت توسط ساتبا منعقد شد. فولاد مبارکه یکی از شرکت‌هایی بود که متعهد شد ۵۴۰ مگاوات از ۱۰ هزار مگاوات را از طریق برگزاری مناقصه میان پیمانکاران تامین کند.

این شرکت فرآیند ارزیابی کیفی پیمانکاران را از دی ماه ۱۴۰۰ آغاز نمود که در نهایت با برگزاری مناقصه در آبان ماه ۱۴۰۱ شرکت مپنا را به عنوان مجری انتخاب کرد. در بهمن ماه آن سال مپنا تعهد کرد که ۶۰۰ مگاوات نیروگاه خورشید را بدون تعهد برای تامین پنل خورشیدی راه‌اندازی کند. به این ترتیب شرکت فولاد مبارکه به عنوان کارفرما تعهد کرد که مسئولیت تامین پنل خورشیدی را بر عهده بگیرد.

مپنا طبق اسناد مناقصه کارفرما متعهد است در پنج فاز ۱۲۰ مگاواتی نیروگاه را تکمیل و تحمیل نماید. وضعیت اجرای این پروژه اکنون به این ترتیب است که فولاد مبارکه به عنوان کارفرما تنها پنل لازم برای تولید ۴۰ مگاوات برق را تامین کرده است و مپنا هم که تعهد کرده بود ۱۲۰ مگاوات اول را تا پایان اسفند ۱۴۰۲ تکمیل نماید فعلا وعده تکمیل ۴۰ مگاوات تا تیر ۱۴۰۳ را به ساتبا داده است. بنابراین نتیجه همکاری وزارت نیرو، ساتبا، فولاد مبارکه و مپنا تا پایان سال ۱۴۰۳ تنها ۴۰ مگاوات از ۱۰ هزار مگاواتی است که دولت تعهد کرده است.

یکی دیگر از شرکت‌های ۱۴ گانه‌ای که تعهد کرده بودند ۱۰ هزار مگاوات برق تجدیدپذیر را برای دولت تامین کند «شرکت صنایع ملی مس» است. در راستای این تفاهم‌نامه شرکت صنایع ملی مس فراخوان ارزیابی کیفی پیمانکاران را اسفند سال ۱۴۰۰ برای ۷۰۰ مگاوات نیروگاه خورشیدی اعلام کرد. اتفاقی که در عمل رخ داد این بود که این شرکت بی‌توجه به تعهد ۷۰۰ مگاواتی‌اش در بهمن ۱۴۰۱ مناقصه ۲۵+۵ مگاوات را برگزار کرد و شرکت ایران تابلو برنده آن اعلام شد. اما تا کنون این شرکت هیچ نیروگاهی را تکمیل و به شبکه متصل نکرده است. این شرکت امسال هم یک مناقصه‌ی دیگر برای تامین ۳۲۰ مگاوات برگزار کرد که کل فرایند این مناقصه وقت مفید سال ۱۴۰۲ را گرفته و هنوز هم برنده‌ی آن اعلام نشده است. به این ترتیب این شرکت از ۷۰۰ مگاوات تعهدی‌اش تنها تکلیف ۳۰ مگاوات را مشخص کرده و هنوز هیچ برق تجدیدپذیری تولید نکرده است. 

شرکت گل‌گهر سیرجان دیگر مجموعه‌ای بود که تعهد کرد ۱۰۰ مگاوات از ۱۰ هزار مگاوات را تامین کند. این شرکت در اسفند ۱۴۰۰ با برگزاری مناقصه‌ای  شرکت پارس تابلو را به عنوان پیمانکار تامین کننده ۴۰ مگاوات از این تعهد انتخاب کرد اما نتیجه عملکرد این تیم هم تا پاییز ۱۴۰۲ تولید تنها ۲.۵ مگاوات بود. 

وضعیت تولید برق تجدیدپذیر در شرکت معدنی و صنعتی چادرملو، یکی از ۱۴ بازوی اجرایی وزارت نیرو در تامین ۱۰ هزار برق تجدیدپذیر بغرنج‌تر است. این شرکت تعهد کرده ۱۰۰ مگاوات برق تجدیدپذیر تامین کند.

در سال ۱۴۰۰ آنها مناقصه خرید ۱۰۰ مگاوات پنل را برگزار کردند که در نهایت با انتخاب شرکت تامین کننده نامناسب علی رغم پرداخت پیش پرداخت، تامین کننده به تعهدات خود عمل ننمود که منجر به فسخ قرارداد در سال ۱۴۰۱ گردید و بابت سایر بخش های تامین و اجرایی نیروگاه ۱۰۰ مگاواتی نیز تا پایان سال ۱۴۰۱ اقدامی صورت نپذیرفت. در سال ۱۴۰۲ مناقصه احداث نیروگاه بدون پنل و اینورتر را برگزار کرد و تعهد داده که کارفرما پنل را تهیه می‌کند. در حال حاضر و بعد از گذشت دو سال وضعیت تامین تجهیزات اصلی نیروگاه که پنل و اینورتر می‌باشد مبهم است و عملا هیچ برقی تولید نشده است. 

همانطور که تا اینجای کار دیدیم بزرگترین شرکت‌های صنعتی و معدنی ایران در تامین کمتر از یک دهم وعده وزارت نیرو در زمینه برق‌های تجدیدپذیر هم درمانده‌اند. با این حال دولت در مرداد ماه سال ۱۴۰۱ مناقصه احداث ۴۰۰۰ مگاوات نیروگاه خورشیدی در ۱۵۲ ساختگاه در سطح کشور برگزار کرد که تنها برای ۱۴۰۰ مگاوات آن شرکت کننده و برنده پا به میدان گذاشتند. اما تا اینجای کار هم از ۱۴۰۰ مگاوات تعهد شده تنها ۴.۲ مگاوات در اردکان یزد به بهره‌برداری رسیده است. 

این وضعیت اسفبار تولید برق تجدیدپذیر همچنان ادامه داشت تا اینکه در سال ۱۴۰۲ دولت تصمیم گرفت برای تامین ۱۰ هزار مگاوات برق تجدیدپذیر به سراغ صندوق توسعه ملی برود.

برداشت میلیارد دلاری از صندوق توسعه ملی

در سال ۱۴۰۲ تصمیم بر آن شد تا برای جامه عمل پوشاندن به وعده‌ی وزیر نیرو در جهت تولید ۱۰ هزار مگاوات برق از ذخایر صندوق توسعه ملی برداشت شود. برای همین برداشت ۵ میلیارد دلار از صندوق برای تولید ۱۰ هزار مگاوات برق تجدیدپذیر تصویب شد. اما صندوق توسعه ملی تنها پذیرفت که ۲ میلیارد دلار برای تولید ۴ هزار مگاوات برق اختصاص دهد. به هر روی صندوق توسعه ملی ۲ میلیارد دلار در اختیار سرمایه گذاران برنده مناقصه وزارت نیرو قرار می‌دهد تا قراردادی با عنوان «بزرگترین قرارداد احداث نیروگاه خورشیدی غرب آسیا» با حضور سید ابراهیم رئیسی در پاییز ۱۴۰۲ منعقد شود.

آنچنان که تا کنون بیان شده این پروژه ۴ هزار مگاواتی قرار است تا تیر ماه ۱۴۰۳ یعنی قریب به ۶ ماه دیگر به بهره‌برداری برسد و وارد شبکه شود. ادعایی که با توجه به سوابق ذکر شده به نظر از همین الان تکلیفش معلوم است.

برای اینکه همچنان تخیلی بودن این برنامه‌ریزی را به تصویر بکشیم بد نیست بدانید که هر ده مگاوات نیروگاه خورشیدی حداقل به ۲۵ کانتینر تجهیزات وارداتی شامل پنل و اینورتر نیاز دارد. به این ترتیب برای راه‌اندازی ۴۰۰۰ مگاوات تا تیر ماه اینده باید ۱۰ هزار کانتینر از گمرک کشور عبور کند! به جز این در حال حاضر و مطابق پیش بینی‌های واحد برنامه‌ریزی ساتبا حداقل زمان لازم برای احداث هر ۱۰ مگاوات نیروگاه خورشیدی ۷-۸ ماه است که شاهد دیگری بر غیرواقعی بودن این تصمیم‌گیری است.

اختلاف ۴۰۰ میلیون دلاری در عقد قرارداد

تا اینجای کار فهمیدیم که قرار است ۲ میلیارد دلار برای تولید ۴ هزار مگاوات برق تجدیدپذیر اختصاص داده شود. اما این برق قرار است توسط چه شرکت‌هایی تولید شود؟ پیش‌تر گفتیم که تلاش دولت برای برگزاری مناقصه و واگذاری تولید ۴ هزار مگاوات در ۱۲۵ نقطه ایران به شکست انجامید و تنها ۴.۲ مگاوات در اردکان یزد تولید شد. حالا از دست رفتن زمان دولت تصمیم گرفت با برداشت از صندوق توسعه ملی با برگزاری مناقصه اما این‌بار در ظرفیت‌های بزرگ ۵۰۰ مگاواتی و ۱۵۰۰ مگاواتی صرفا چهار برنده را برای جذب منابع مالی ارزشمند صندوق توسعه ملی تعیین نمود.

به این ترتیب شرکت‌هایی که قرار است این مبلغ را از صندوق توسعه ملی دریافت کنند عبارتند از:

• مانا انرژی پاک (پتروشیمی باختر) برای ۱۵۰۰ مگاوات
• گروه گسترش انرژی پاسارگاد و آرین ماهتاب برای ۱۵۰۰ مگاوات
• تابان هور برای ۵۰۰ مگاوات
• پالایشگاه نفت تهران برای ۵۰۰ مگاوات

همچنین مبلغی که صندوق توسعه ملی در این پروژه سرمایه‌گذاری می‌کند ۷۰ درصد کل پیش‌بینی است و ۳۰ درصد بقیه باید توسط این شرکت‌ها تامین شود. با این حال محاسبه اعداد و ارقام فعلی نشان می‌دهد که این قراردادها غیرشفاف و با ابهامات زیادی بسته شده‌اند.

در حال حاضر قیمت واقعی هر مگاوات برق تجدیدپذیر در این مقیاس حدود ۴۰۰ هزار دلار است. با در نظر گرفتن اینکه صندوق توسعه ملی ۲ میلیارد دلار برای تولید ۴ هزار مگاوات به عنوان بخش ۷۰ درصدی‌اش در این سرمایه‌گذاری وارد بازی کند یعنی برای هر مگاوات تا اینجای کار ۵۰۰ هزار دلار از سوی صندوق سرمایه‌گذاری شده است که برای هر مگاوات ۱۰۰ هزار دلار یعنی ۲۰ درصد بیشتر از مقدار واقعی مبلغ مورد نیاز برای سرمایه‌گذاری هر مگاوات نیروگاه خورشیدی است.

بنابراین وقتی سرمایه‌گذار ۷۰ درصدی پروژه‌ برای هر مگاوات ۲۰۰ هزار دلار بیشتر سرمایه‌گذاری کرده است چرا باید شرکت‌های سرمایه‌گذار سهم ۳۰ درصدی خودشان را پرداخت کنند؟ اساسا این مبلغ برای چه چیزی قرار است پرداخت شود.

در این محاسبات باید این نکته را هم در نظر بگیریم که قیمت پنل‌های جهانی روی شیب نزولی است. بنابراین با در نظر گرفتن قیمت واقع‌بینانه ۴۰۰ هزار دلار برای تولید هر مگاوات برق تجدیدپذیر می‌توان با یک محاسبه ساده فهمید که برای تولید ۴ هزار مگاوات این پروژه به ۱.۶ میلیارد دلار پول نیاز است.

اختلاف این عدد با ۲ میلیاردی که صندوق توسعه ملی قرار است برای این پروژه تامین کند ۴۰۰ میلیون دلار است که با قیمت متوسط هر دلار ۵۰ هزار تومان مبلغی معادل ۲۰ هزار میلیارد تومان تومان می‌شود.

یعنی نه تنها سرمایه گذاران برنده شده در این مناقصه آورده ای معادل ۳۰ رقم پروژه را در واقع نیاز ندارند تامین نمایند بلکه از همان ابتدا نیز از محل دریافت تسهیلات صندوق توسعه ملی با تایید ساتبا حداقل ۲۰ درصد نیز سود می برند. این سود علاوه بر سود درآمد ارزی فروش برق به دولت می‌باشد.

یعنی ۴۰۰۰ مگاوات نیروگاهی که در واقع با ۱.۶ میلیارد دلار احداث می‌شود در این قرارداد با لحاظ ۳۰ درصد آورده سرمایه گذار ۲.۸ میلیارد دلار تعریف شده است و برای آن نه تنها سرمایه‌گذاری از سوی شرکت های برنده صورت نخواهد گرفت بلکه به طور خالص مبلغی معادل ۴۰۰ میلیون دلار هم از منابع صندوق به این چهار سرمایه گذار منتخب ساتبا هدیه داده می‌شود.